جهاد اقتصادی با رویکرد وجدان کاری در کسب روزی

چکیده
این مقاله پیرامون وجدان کاری در کسب روزی است در ابتدا با معنای وجدان کاری بحث را آغاز و بدین صورت مطلب در بیان مقام معظم رهبری ادامه پیدا می کند که عدم توجه صرف به درآمد مالی ، ضرورت وجدان کاری در میان معصومین (ع) از کار افتادن وجدان را در پی خواهد داشت به رفتارهایی که گاه و بی گاه سراسر زندگی فردی و اجتماعی را نشانه می گیرد علت از کار افتادن وجدان است. که یکی از آن موارد تکرار عمل ناشایست که سبب می شود زشتی آن عمل بیشتر نمایان گردد و در نظر فرد امری عادی جلوه کرده و موجب کوچک شمردن تخلف می شود. در نتیجه گناهان بزرگ از انسان سر می زند همچنین منافع زود گذر مادی مثل حب نفس و غیره باعث توجیه عمل می گردد در بیان و عمل معصومین (ع) وجدان با تعابیری قابل توجه ذکر شده است که از افتخارات تاریخ انسانهایی هستند که زندگی خویش را وقف مردم کرده و تمام توان خویش را برای بهتر انجام دادن کار خدا پسندانه به کار بستن نمونه هایی از وجدان کاری در شخصیت بزرگان دین ما بسیار یافت می شود در نهایت این مقاله با نتیجه به دست آمده به پایان می رسد.
واژگان کلیدی : 1- جهاد 2- اقتصاد 3- وجدان 4- کار 5- ضرورت 6- اسلام7- وسعت
مقدمه
در آغاز سخن به روایتی از حضرت رسول (ص) موضوع را آغاز می کنیم که من اصبح و لا یهتم بامورالمسلمین فلیس بمسلم(بحار ج71ص223)(1) کسی که با بامداد برخیزد بی آنکه به فکر سرو سامان دادن به امور مسلمین باشد ، مسلمان نیست. وجدان کاری از مهمترین مطالب قابل بحث پیرامون وجدان کاری در کسب روزی است، زیرا انسان با وجود وجدان است که می تواند کار را محکم و نیکو انجام دهد و در صورت از کار افتادن وجدان کاری بدرفتاری هایی که گاه و بیگاه سراسر زندگی فردی و خانوادگی و غیره را ... در بر می گیرد. عوامل از کار افتادن وجدان چون مسائلی مثل تکرار عمل ناشایست که سبب زشتی کار است و یا کوچک شمردن تخلف و غیره باعث انحراف در امور می گردد تلقی عبادت از رفتارهای اقتصادی خود نمونه ای بارز از کوشش و جهاد اقتصادی است که دو جنبه دینی و دنیوی دربردارد. امید است با پرداختن به این موضوع گامی هر چند کوچک پیرامون اصلاح امور اجتماع بردارند.

وجدان کاری در کسب روزی (اهمیت وجدان کاری و عوامل فقدان آن)
 

یکی از اصول مهمی که در کسب روزی به آن تأکید شده است، برخورداری از وجدان در تعاملات مختلف روزمره می باشد.وجدان، قوه ای در باطن شخص است که وی را از نیک و بد عملی که انجام می دهد آگاه می‌سازد. در حقیقت خداوند برای یکایک انسان ها، نیرویی قرار داده تا آن ها را در لحظه لحظه زندگی بپاید و به آن ها متذکّر شود که پا از گلیم شرع و عقل فراتر نگذارند.طبع دست نخورده انسان به خاطر وجود نیروی وجدان، به گونه ای است که خوب و بد را تشخیص می دهد و به سوی خوبی ها (همچون صداقت، امانت داری، گره گشایی، وفای به عهد، خیر رسانی و...» گرایش داشته و از بدی ها (همچون دروغ، ظلم، خیانت، تجاوز به حقوق دیگران، حق و ناحق کردن، کم کاری، تأخیر در راه اندازی کار مردم و...) فاصله می گیرد.قرآن کریم در پاره ای آیات به این مطلب اشاره دارد از جمله:فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها (شمس/8)سپس فجور و تقوا را به او الهام کرده استاین آیه در واقع موضوع مهمی را مورد بحث قرار می دهد و آن این است که اعمال انسان در گرو اعمال دیگران نیست. و بلکه در گروی پاکسازی و تعالی روح و جان در پرتوی ایمان و همینطور بدبختی و شکست را در گرو اعمال بد انسان می داند نفس انسانی به هر دو طرف دعوت می شود و این خود نشان آزادی انسان است.

وسعت معنای وجدان کاری
 

در فرهنگ اسلامی هر گونه عمل هدف مندی که پروردگار آن را بپسندد، عبادت محسوب می‌شود. شایسته است شخص مسلمان در تمامی فعالیت های فردی و اجتماعی، اقتصادی، مدیریتی و... خویش دقت و تلاش فراوانی به کار گیرد و با احساس مسئولیت، وظایف خود را به بهترین شکل انجام دهد.مقام معظم رهبری در این باره می فرماید:«... هر کس و در هر کجا که هستیم، وجدان کار را در کاری که به گردن گرفتیم و تعهد کردیم رعایت کنیم، چه این کار شخصی و کاری برای نان درآوردن باشد و چه کاری اجتماعی و مردمی و مربوط به دیگران باشد، همانند کارهای مهم اجتماعی و مسئولیت های کشوری، همه‌ی این امور را با برخورداری وجدان انجام دهیم؛ آن را خوب و دقیق و کامل انجام دهیم و به تعبیر معروف، برای کار سنگ تمام بگذاریم...»(2)بنابراین همه‌ی انسان ها، اعم از والدین در تربیت فرزندان خویش، مربیان و معلمان در آموزش و پرورش آینده سازان، اطباء و پزشکان در معاینه و مداوای بیماران، کارگران کارگاه های تولید اغذیه و نانوایی ها در تولید خوراک مردم، بنّا و نقاش و نجار در ساخت مسکن دیگران، و... همه و همه در انجام هر چه بهتر مسئولیت خویش نیازمند وجدان کاری می باشند.

ضرورت وجدان کاری
 

انسان ها برای گذران زندگی به همدیگر نیازمندند و هرکس باید در برابر دریافت خدمات، متقابلاً خدمتی ارائه دهد. در این میان اگر وجدان کاری کم رنگ شود و در کارهایی که اشخاص عهده دار انجام آن می شوند – اعم از فردی، اجتماعی، خانوادگی، فرهنگی، سیاسی، مدیریتی، اقتصادی و...، «بی خیالی» و «بی تفاوتی» جایگزین، «دلسوزی» و «دقت» شود، جامعه به جای حرکت در مسیر رشد و تعالی به سوی پرتگاه سقوط و نابودی کشیده خواهد شد.به همین خاطر «عقل» و «دین» حکم می کنند که هرکس کاری را بر عهده گرفت، محکم و نیکو انجام دهد و میان خود و دیگران تفاوتی قائل نشود. بلکه آن گونه که برای خود انجام می‌دهد برای دیگران نیز همان گونه به انجام رساند.با توجه به آنچه گذشت، روایاتی که در آن ها اسلام، ایمان، دوستی خدا و... را منوط به اندیشه و دغدغه برای سر و سامان دادن به امور مسلمین دانسته شده است، بهتر معنا می شود:النبیّ (ص): من أصبح لایَهتمُّ بِأمور المسلمین فَلَیسَ بمُسلم(3)کسی که بامداد برخیزد بی آنکه به فکر سر و سامان دادن به امور مسلمین باشد، مسلمان نیست.الإمام الصادق (ع): لا و الله! لایکون المؤمن مؤمناً أبداً – حتّی یکون لأخیه مثل الجسد – إذا ضرب علیه عرق واحد تداعت له سائر عروقه.(4)نه، به خدا سوگند! مؤمن نیست تا آنکه برای برادر مؤمن خویش همچون تن او باشد، که اگر رگی از آن ضربه خورد، رگ های دیگر نیز دردِ آن را حس کنند.به عنوان مثال هنگامی که کودک بیمار بر دستان پدر پیر، نفس نفس می زند و عرق شرم و حیا بر پیکر آن پدر نشسته برای این که نیمی از هزینه را بعد از عمل بپردازد، به دکتر التماس می‌کند؛ یا انسانی دیگر کارش به امضاء و مهری که چند روزی در اختیار شخصی قرار می گیرد. گیر کرده و او بدون دلیل خداپسند، امروز و فردا می کند النبیّ (ص): و الذی نفسی بیده! لایَضَعُ الله رحمته إلاّ علی رحیم. قالوا: یا رسول الله! کُلُّنا نرحم. قال: لیس بالذی یرحم نفسه خاصّة. و لکن الذی یرحم المسلمین عامّة.(5)سوگند به آن که جانم به دست اوست، خدا رحمت خود را جز بر انسان رحیم فرو نمی فرستد. گفتند: ای پیامبر (ص)! ما همه رحم می کنیم. فرمود: مقصود کسی نیست که به خود رحم کند، بلکه کسی است که به عموم مسلمانان رحم کند.با توجه به این روایات نورانی که قطره ای از دریا است به این نتیجه می رسیم: انسانی که دغدغه و تلاش او تنها پر کردن جیب خود است و از دیگران تنها به عنوان «نردبان» برای رسیدن به امیال و هوس های خود استفاده می کند و هیچ احساس مسئولیتی نسبت به هم نوع خود ندارد، هرگز به کمال نخواهد رسید.(6)پایان بخش این قسمت را کلامی از رهبر فرزانه حضرت آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی) قرار می دهیم:«دقت نظر رهبر اسلام و سفارش او نشان دهنده‌ی آن است که شریعت مقدس، در همه‌ی کارها به طور عموم به ویژه در مسئولیت های سنگین، هرگز اجازه مسامحه کاری به کسی نمی دهد و هرکس چنین کند، هم وجدان خویش را زیر پا گذاشته و هم دینش را وانهاده است، ولی ما باید کاری کنیم که کار و عمل سازنده، چه عمل فرهنگی و چه عمل اقتصادی و چه عمل اجتماعی و چه عمل سیاسی، برای آن کسی که کننده‌ی آن است، یک عمل مقدس به حساب بیاید... و همه احساس کنند که این کاری که انجام می دهند، این یک عبادت است، یک عمل خیر و صالح است، باید این کار را با جدّیت و به نیکی انجام بدهند... از سرهم بندی و کار را به امان و حال خود رها کردن و به کار نپرداختن و بی اعتنایی به استحکام یک کار به شدت پرهیز شود...»(7)

از کار افتادن وجدان
 

با این وجود، در مقام عمل شاهد آنیم که به ندای وجدان و گرایش ها و فاصله گیری های ابتدایی آن کمتر توجه می شود.بدرفتاری هایی که گاه و بی گاه سراسر زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... را نشانه می گیرد، خود شاهدی گویا بر این ادعا می باشد.علت این امر آن است که بشر در اطاعت و عصیان از اوامر وجدانی، آزاد و مختار است. همین پدیده سبب می شود در اموری که میان وجدان و غرایز نفسانی تزاحم وجود دارد، اطاعت از وجدان سخت و دشوار گردد. جالب این که گاهی همین وجدان، که همچون دستگاه عیب یاب خودرو در وجود انسان عمل می کند، به گونه ای فریب هواهای نفسانی را می خورد، که دیگر قوه‌ی تشخیص و داوری خود را هم از دست می دهد و به جای ملامت نفس، توجیه گر اعمال ناشایست انسان می شود!قرآن کریم: أَفَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنا... (فاطر/8)خداوند بادها را می فرستد تا ابرهایی را به حرکت درآورند در این آیه نشانه مهم همه بدبختیهای اقوام گمراه و لجوج را اعمال زشتشان به سبب هماهنگ بودن با شهبات و قلبهای سیاهشان که در نظر زیبا است می دانیم بدیهی است که چنین کسی نه معزه و نه آمادگی برای شنیدن سخن حق در آن وجود ندارد

علل از کار افتادن وجدان:
 

تکرار عمل سوء، سبب می شود زشتی آن در وجود انسان از بین رفته و در نظر وجدان، عادی جلوه کند.مثال: برخی خودروها مجهز به سیستمی هستند که با بالا رفتن سرعت از حد مجاز، شروع به آژیر اعلام خطر می کند. راننده در اوائل این صدا را می شنود، اما کم کم که به سرعت بالا عادت می‌کند، در عین فعال بودن آژیر، او دیگر صدا را نمی شنود!علیّ (ع): أعظم الذنوب عند الله ذنبٌ أصرّ علیه عامله(8)بزرگترین گناهان نزد خدا، گناهی است که کننده اش بر آن اصرار ورزد و آن را تکرار کند.علیّ (ع): الإصرارُ أعظم حوبة و أعظمُ عُقوبَة.(9)تکرار گناه، گناهی بزرگتر و کیفرش سریع تر است.
علیّ (ع): أشدّ الذنوب عند الله ذنب صغر عند صاحبه.(10)سخت ترین گناهان نزد خدا، گناهی است که از نظر صاحبش کوچک باشد.عن أبی سماعة زید الشحّام قال: قال أبو عبدالله (ص): اتّقوا المحقّرات من الذنوب، فإنّها لاتغفر، قلت: و ما المحقّرات؟ قال (ع): الرَّجُل یذنب الذنب، فیقول: طوبی لی، لو لم یکن لی غیر ذلک.(11)از ابو سمامه، زید شحّام نقل شده که امام صادق (ع) فرمود: از گناهانی که به نظر شما ناچیز می‌آیند بپرهیزید. که بخشیده نمی شوند، پرسیدم: گناهان ناچیز چه گناهانی هستند؟ فرمود: آدمی گناه کند و بگوید: خوش به حال من، اگر غیر از این، گناهی نداشته باشم.
مانند: حبّ نفس، حبّ مال، حبّ مقام، حبّ شهوت، حبّ تأمین آتیه خانواده و... موجب می‌شودکه انسان اعمال خود را توجیه کند.قال رسول الله (ص): أوّل ما عُصیَ به الله تعالی ستُّ خصال: حبُّ الدنیا و حُبُّ الرئاسة و حُبُّ الراحة و حُبُّ النوم، و حُبُّ النساء و حُبُّ الطعام.(12)رسول خدا (ص): اول چیزی که به واسطه‌ی آن معصیت خدا صورت گرفته است، شش چیز است:1- دوستی دنیا. 2- دوستی جاه و مقام. 3- راحت طلبی. 4- دوستی خواب. 5- دوستی زنان. 6- دوستی غذا و شکم.دوستی هایی که در آن رضای الهی نباشد در نهایت سرانجام خوبی نخواهد داشت و دوام دوستی ها در پرتو نیت الهی است.

امام علی (ع) وجدان بیدار بشر
 

از افتخارات تاریخ، وجود انسانهایی است که زندگی خویش را وقف مردم کردند و تمام توان خویش را برای بهتر انجام دادن کار خداپسندانه ای که به عهده داشتند به کار گرفتند. نمونه ی کامل این وجدان های بیدار، امیرالمؤمنین امام علی (ع) است که لحظه ای وجدان خداجوی خویش را فراموش نکرد و در هیچ شرایطی آن را زیر پا نگذاشت و همه کارهایی که در جایگاه‌های مختلف بر عهده داشت – از خانه و مزرعه، گرفته تا میدان جنگ و مأموریت و مسند خلافت و... همه را با وجدان کاری به فرجام رساند. به همین خاظر سراسر زندگی ان رادمرد تاریخ، نمونه هایی است از وجدان کاری، که در اینجا به چند مورد آن اشاره خواهیم کرد.
1.در نخستین روزهای خلافت، کسی شبانه با آن حضرت ملاقات کرد. حضرت به محض اینکه متوجه شدند او کار شخصی دارد، بی درنگ چراغ بیت المال را خاموش کرد تا سوخت آن صرف سخنان خصوصی نشود.(13)
2.به علی گزارش دادندکه لشکری از سوی معاویه وارد شهر «انبار» شده و یکی از کارگزاران او به نام احسان بن حسّان را کشته اند و شهر را غارت کرده اند. چون این خبر به علی (ع) رسید، خشمگین شد و در حالی که ردایش به زمین کشیده می شد بیرون آمد و در نقطه ی بلندی از زمین ایستاد و در مقابل مردمان زیادی خطبه (جهادیّه) را خواند و در ضمن خطبه فرمود: به من خبر رسیده است که یکی از آنان به خانه ی زن مسلمان و زن غیرمسلمانی هجوم برده و خلخال و دستبند و گردنبند و گوشواره های آنان را از تنشان بیرون آورده است. حضرت با اندوهی وصف ناپذیر فرمود: فلو انّ امرأ مسلما مات من بعد هذا اسفا ما کان به ملوما، بل کان به عندی جدیراً(14) اگر مسلمانی از اندوه و تأسف این پیش آمد جان دهد نه تنها جای ملامت نیست، بلکه در نظر من شایسته است.
3.پس از ضربت خوردن، در اوج بیداری وجدان، به فرزندانش سفارش کرد که با ضارب مدارا کنند و از غذایی که خود می خورد به او بدهند و (در صورت شهادت آن حضرت) بیش از یک ضربه شمشیر به او نزنند و به بهانه شهادت آن حضرت، حمام خون راه نیندازند.(15)
4.زمانی که بر کرسی خلافت تکیه زده بود، تمام توان خود را در راه سازندگی کشور و بهینه سازی حال مردم به کار گرفت، نه تنها خود هرگز از امکانات عمومی، استفاده خصوصی نکرد، زیردستان خود را نیز به شدت مراقبت و مؤاخذه می کرد؛ زرق و برق دنیا چشمان بینایش را خیره نساخت. به کمترین خوراک و پوشاک قناعت می کرد و می‌فرمود: من هم می توانم از مرغوب ترین نان و عسل و لباس برخوردار باشم ولی هیهات که (ندای وجدانم را زیر پا بگذارم و) از هوای نفس پیروی کنم و حرص و ولع مرا بر سر سفره های رنگین نشاند، چرا که ممکن است در حجاز و یمامه (و اقصی نقاط کشور) کسانی باشند که آرزوی قرص نان بر دلشان باشد و طعم سیری را فراموش کرده باشند. وای بر من اگر با شکم سیر بخوابم و در اطراف مملکتم شکم های گرسنه و جگرهای تشنه سر به بالین گذارند، آیا به همین بسنده کنم که مرا امیرمؤمنان صدا بزنند، ولی در سختی و تلخ کامی های روزگار، غمخوار و جلودار مردم نباشم؟!(16)
جمع بندی مطالب این مقاله که پیرامون وجدان کاری در کسب روزی ما را به این مطلب سوق می دهد که توجه به مسائل اقتصادی در مبانی اسلام از جمله اینکه برخورد با عوامل از کار افتادن وجدان ما را به ایم مطلب می رساند که توجه نکردن به بدی های به ظاهر کوچک و منافع زود گذر را هدف صرف قرار دادن ما را در تکمیل حرکت اقتصادی بر مبنای تعالیم اسلام دچار نقصان خواهد کرد. و این نتیجه بحث است.

پي نوشت ها :
 

1. بهار جلد 71 ص223
2. پیام نوروزی (روزنامه جمهوری اسلامی) 6/1/73.
3. کافی، ج 2، ص 163، ح 1.
4 . بحارالانوار، ج 71، ص 223.
5. الحیاة، ج 1، ص 431.
6. همان، ص 405.
7. پیام نوروزی مقام معظم رهبری، روزنامه جمهوری، 23/1/74، ص 7.
8. غررالحکم، ص 187.
9. همان، ص 187.
10. عیون الحکم و المواعظ، ص 112.
11 . بحارالانوار، ج 710، ص 345.
12 . ارشاد القلوب، ج 1، ص 177.
13 . بحارالانوار، ج 41، ص 116.
14 . نهج البلاغه، خطبه‌ی 27.
15 . همان، نامه 47.
16 . همان، نامه 45.
 

منابع
1.قرآن
2.الحیاه-محمدرضا حکیمی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی،1360
3.ارشادالقلوب ، محمد دیلمی، تحقیق، هاشم میلانی، تهران ، دارالاسوه، 1417ق
4.البحار- محمد تقی مجلسی- موسسه الرساله - بیروت-1340ق
5.جامع الاخبار- محمد بن محمد سبزواری، بیروت، آل البیت، 1413ق
6.روزنامه جمهوری اسلامی، پیام نوروزی، 6/1/73
7.عیون الحکم والواعظ، فخرالدین رازی، تهران موسسه الصادق، 73
8.غررالحکم ، عبدالواحد بن محمد، حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، بیتا
9.کافی، کلینی، تهران ، سازمان اوقاف، انتشارات اسوه، 72
10.نهج البلاغه، محمد دشتی، موسسه تبلیغاتی امیرالمومنین، قم ، 1376
/ع